Zonnewijzer van de Maand - maart 2014
Inwijding zonnewijzer aan 'Het Klokhuis' in Beesd
Vierde object van de Zonnewijzerroute Geldermalsen
Op 20 maart 2013 is de vierde zonnewijzer van de Zonnewijzerroute Geldermalsen onthuld. De zonnewijzer bevindt zich aan de voorgevel van Kulturhus 'Het Klokhuis' in Beesd aan een licht oostelijk afwijkende zuidmuur. De zonnewijzer is geïnspireerd op de Belgische cartograaf Mercator. In 2012 werd herdacht en gevierd dat Mercator 500 jaar geleden is geboren. Zijn geboortedatum is 5 maart. Op de zonnewijzer is een datumlijn voor die datum aangebracht.
Samen met de uurlijnen van 8 uur 's ochtends en 2 uur 's middags vormt deze datumlijn een symbolisch meetinstrument/een driehoek. De driehoek staat voor verbinding: het Klokhuis ligt samen met twee basisscholen en de openbare bibliotheek aan het Cingelplein. Een plek voor jong en oud om je individueel én samen te ontwikkelen op allerlei gebied. Als tijd is de zonnetijd af te lezen.
Hieronder is een foto te zien van de onthulling van de 'Mercator' zonnewijzer op 20 maart 2013.
Wethouder Ronald van Meygaarden van de Gemeente Geldermalsen onthult de 'Mercator' zonnewijzer tijdens een sneeuwbuitje.
De zonnewijzer is tot stand gekomen in goede samenwerking met Julien Lyssens van het Zonnewijzercentrum Rupelmonde.
De zonnewijzer bestaat uit een vlakke, geglasparelde roestvaststalen plaat van 100 cm x 100-112 cm x 4 cm. Er steekt een vergulde schaduwwerper uit naar voren.
Op de zonnewijzerplaat zijn uurlijnen aangegeven vanaf 6 uur 's ochtends linksboven tot 4 uur 's middags rechtsboven. De kleine punten geven de halve uren aan. Bij enkele uurlijnen staat het uur aangegeven in Romeinse cijfers.
Het bijzondere van deze 'Mercator' zonnewijzer is dat hij niet de wintertijd of zomertijd aangeeft, maar de plaatselijke ware tijd (van Beesd) oftewel zonnetijd.
Dat wil zeggen, als de zon boven Beesd op haar hoogste punt staat, geeft de zonnewijzer 12.00 uur aan. Onze hedendaagse uurwerken lopen daar altijd op vóór. De ene dag wat meer dan de andere en met de zomertijd nog een uur meer. Hoe groot het verschil is, kun je aflezen uit onderstaande grafiek:
Voorbeeld: op 20 maart (wintertijd) is de klok 45 minuten vóór op de zon. Als de zonnewijzer 12.00 uur aangeeft is het op de klok dus 12.45 uur.
Op 15 oktober (zomertijd) is de klok volgens de grafiek 25 minuten vóór. Tel er een uur bij op voor de zomertijd. Als de zonnewijzer 10.30 uur aangeeft, is het op de klok dus 11.55 uur.
Twee uurlijnen, die van 8 uur 's ochtends en 2 uur 's middags, zijn veel dikker aangegeven. Samen met de bijna horizontale lijn vormen ze een symbolische passer. De cartograaf Mercator gebruikte een passer als meetinstrument/navigatiehulpmiddel om de wereld in kaart te brengen.
De horizontale lijn is een datumlijn. Deze geeft de datum 5 maart aan, de geboortedatum van Mercator. Elk jaar op 5 maart schuift de schaduw van het bolletje op de schaduwwerper gedurende de dag van links naar rechts over de datumlijn. Vijf maart wordt weergegeven door het cijfer 5 en het dierenriemteken van het sterrenbeeld Vissen.
De driehoeksvorm van de passer heeft ook een symbolische betekenis; die van verbinding.
De driehoek geeft de verbondenheid weer tussen alle voorzieningen die aan de Jeugdlaan liggen: tussen de twee scholen en de bibliotheek (kennisoverdracht) en hun verbondenheid met het Kulturhus, waar alle inwoners, groot en klein en van alle gezindten, gebruik van kunnen maken.
Daarnaast de verbondenheid tussen de geschiedenis: verleden, heden en toekomst, leren uit het verleden om vandaag en in de toekomst niet dezelfde fouten te maken.
Mercator als voorbeeld, bescheiden van afkomst en geboren in een klein dorp aan de Schelde. Toch bracht hij het tot wereldburger door hard werken, inzet en geloof in eigen kunnen. Ook nu kan dit nog. Het heden (je best doen) en de toekomst (iets willen bereiken/betekenen) ongeacht je afkomst.
Een verbinding tussen België (het geboorteland van Mercator), Nederland (Mercator ging naar school in Den Bosch) en Duitsland (Mercator was werkzaam aan de universiteit van Duisburg).
Alle uurlijnen komen bovenin de zonnewijzer samen in een wereldbol. Hier zie je ook hoe je van een platte kaart een globe maakt.
Onderin zie je in een boek/atlas een deel van Mercators kaart "Nova et aucta orbis terra descriptie ad usus navigantium emendatie accommodatie", Duisburg 1569.
De originele kaart is te bewonderen in het Maritiem Museum in Rotterdam. Het is deze kaart waarop Mercator voor de eerste maal zijn projectie gebruikt heeft.
Mercatorprojectie
Veruit zijn meest baanbrekende werk was de ontwikkeling van een nieuw systeem om de wereldbol op een plat vlak te tekenen.
In 1492 werd door Columbus het nieuwe continent "Amerika" ontdekt. In de zestiende eeuw werden de wereldzeeën alsmaar intenser bevaren, op zoek naar nieuwe gebieden. Om de zeekaarten en hun gebruik te verbeteren ontwierp Mercator een nieuwe projectie, de zgn. "Mercatorprojectie" of de "Projectie van de wassende breedtes" (1569). Alhoewel de proporties van de continenten niet juist worden weergegeven, bleek deze ontdekking fenomenaal te zijn.
GPS
De ontwikkeling van de Mercatorprojectie was zo baanbrekend dat ze, een kleine 500 jaar later, nog steeds gebruikt wordt. Ondanks onze hoogtechnologische uitvindingen is zijn systeem nog steeds niet verbeterd. Integendeel, in de ruimtevaart wordt het systeem gebruikt en alle zeekaarten worden er in weergegeven. Onze moderne navigatiesystemen zoals GPS zijn gebaseerd op de Mercatorprojectie.
Tevens staat Noord-Amerika op de kaart, een naam die Mercator als eerste gebruikte op een vorige kaart om dit deel van het nieuwe continent te benoemen.
De laatste jaren van zijn leven vervaardigde Mercator een groot aantal kaarten van de toen bekende wereld. Hij bundelde ze in een boek en gaf het de naam "Atlas", een naam die we nog steeds gebruiken voor een kaartenboek. Het immense werk werd pas een jaar na zijn overlijden uitgegeven door zijn zoon Romulus. Later werden alle kopergravures opgekocht door de Amsterdamse uitgever en cartograaf Judocus Hondius. Tot meer dan 100 jaar na de dood van Mercator werden de beroemde "Mercator & Hondius atlassen" uitgegeven.
Zelfde tijd, andere tijdgeest
In de tijd dat Mercator leefde, 500 jaar geleden, was er veel godsdienstige intolerantie. Zelfs zo dat veel mensen moesten uitwijken naar andere streken.
Mercator zelf bijvoorbeeld verhuisde naar het tolerantere Duisburg.
Hondius, de uitgever van Mercators Atlas, verhuisde vanuit Vlaanderen naar het calvinistische Amsterdam. In dezelfde tijd konden de kloosterlingen van Mariënweerd bij Beesd zich in veiligheid stellen in o.a. het Norbertijnerklooster te Poppel, nadat de troepen van de zogenaamde Grote Geus (Hendrik van Brederode, Heer van Vianen) Mariënweerd verwoest hadden. Dit alles speelde zich af in 1566 en de jaren erna. De bevolking van Beesd én Rupelmonde (de geboorteplaats van Mercator) kenden dus beide een intolerante geschiedenis.
De gedachte die wij de zonnewijzer mee willen geven is verbinding maken tussen bevolkingsgroepen, zodat er voor altijd een andere tijdgeest zal zijn en iedereen zich in vrijheid kan ontwikkelen.
Mercator gebruikte het Italic schrift, ook hier gebruikt in de zin 'Zelfde tijd, andere tijdgeest', als eerste in de cartografie. Dit schuinschrift maakte de kaarten veel leesbaarder.
Astrid van der Werff en Karine van Drunen
- Initiator 'Mercator' zonnewijzer: Julien Lyssens
- Ontwerp, realisatie en begeleiding project: Astrid van der Werff en Karine van Drunen
- Berekening uurlijnen en schaduwwerper: Fer de Vries
- Techniek en uitvoering: Segno d'Arte te Groot-Ammers
Bezoek de website van de Zonnewijzerroute Geldermalsen voor informatie over en fiets/wandelroutes langs alle zonnewijzers.
Download de folder over de Mercator-zonnewijzer (PDF)