Artikel van de Maand - mei 2005

Nieuw type zonnewijzer

Frederick W. Sawyer, president van de NASS (North American Sundial Society) heeft in 2005 een nieuw type zonnewijzer ontwikkeld.
Fred heeft in het verleden meerdere nieuwe types zonnewijzers ontdekt, maar van de laatste ontwikkeling willen we hier een voorbeeld geven.

De basis van het nieuwe type zonnewijzer is een kaartprojectie die rond 1914 in Duitsland en rond 1922 in Engeland is ontwikkeld.
Het azimut van de zon speelt daarin een grote rol en de nu ontwikkelde zonnewijzers maken dan ook gebruik van een azimutmeting van de zon.
Er zijn meerdere mogelijkheden voor nieuwe zonnewijzers aangetoond en gepubliceerd, maar hier gaan we in op een polaire zonnewijzer.

In de figuur hierboven is een gewone polaire zonnewijzer weergegeven.
Het zonnewijzervlak is voor een noorderbreedte van 52 graden gedacht, maar kan ook op andere breedtegraden worden gebruikt.
Het zonnewijzervlak staat evenwijdig aan de poolstijl en is naar het zuiden gericht.
De uurlijnen, hier in zonnetijd, lopen evenwijdig aan elkaar.
Een pin-gnomon met een lengte zoals met de rode lijn is aangegeven staat haaks op de zonnewijzer in het midden van de XII uurlijn.
De schaduw van het eindpunt van deze gnomon is het afleespunt in deze zonnewijzer.
Niet alleen de tijd, maar ook de datum kan worden afgelezen. Zeven datumlijnen volgens de tekens van de dierenriem zijn op de zonnewijzer getekend, maar andere datumlijnen zijn evengoed mogelijk.

Tot zover is er niets nieuws onder de zon.
Maar in de tweede figuur hieronder is opnieuw een polaire zonnewijzer getekend, die er toch heel anders uitziet.
Weer zijn datumlijnen volgens de dierenriem te herkennen, zij het dat de verdeling iets anders is.
Van grotere bijzonderheid is de ligging van de uurlijnen. Die beginnen allemaal in een en hetzelfde punt en maken allemaal een hoek van 15 graden met elkaar.
In het centrum staat weer een pin-gnomon haaks op de zonnewijzer, maar nu van grotere en onbepaalde lengte. Deze zonnewijzer moet anders worden afgelezen.
De datum kan niet worden afgelezen, integendeel, de datum moet bekend zijn.
Waar de schaduwlijn van de lange gnomon de betreffende datumlijn snijdt moet de tijd worden afgelezen.

Zoals reeds gezegd is de hier getoonde zonnewijzer slechts een voorbeeld van de vele mogelijkheden die al uit deze ontwikkeling zijn ontstaan. De gnomonica zit nog vol verrassingen en de mogelijkheden zijn nog lang niet uitgeput.

Fer de Vries

Bron: F.W. Sawyer: Compressed Gnomonic Sundials, NASS Compendium, vol. 12, nr 1, maart 2005. De nodige wiskunde is in een bijlage opgenomen.