Artikel van de Maand - november 2003

Stijldriehoek

Gnomon, Poolstijl, Substijl, Stijlverheffing

Deze foto laat een mooi uitgevoerde schaduwgever zien van een oude Engelse horizontale zonnewijzer (foto: Tony Moss).
Maar ook op bepaalde willekeurig georiënteerde vlakke zonnewijzers zou deze schaduwgever dienst kunnen doen.
Hier wordt wat nader ingegaan op de benamingen van zo'n schaduwgever.

In een eenvoudige vorm kan de schaduwgever uitgevoerd worden als een rechthoekige driehoek. Zo'n plaat noemen wij een stijldriehoek.
Voor de aflezing van de zonnewijzer is alleen de schaduw van de schuine zijde van deze driehoek nodig.
Deze zijde van de driehoek moet recht zijn en staat altijd evenwijdig aan de aardas of hemelas.
Deze zijde noemen we poolstijl of kortweg stijl, hier aangeduid met de letter P.

De lijn in het zonnewijzervlak, haaks onder de poolstijl, en waar de stijldriehoek wordt vastgezet, heet de substijl, aangeduid met de letter S.
De hoek tussen de poolstijl en de substijl wordt stijlverheffing genoemd, aangeduid met v.
Voor een horizontale zonnewijzer is deze hoek v gelijk aan de breedtegraad waar de zonnewijzer zich bevindt, maar voor andere zonnewijzers moet deze hoek apart bepaald worden.

In de drie figuren hieronder zijn enkele varianten op de vorm van de schaduwgever weergegeven.
In de derde figuur is de poolstijl zelfs vervangen door een enkel punt en de poolstijl is daar niet meer fysiek aanwezig, maar de werking van de zonnewijzer verandert daardoor niet.

Maar wat betekent nu de letter G in al deze figuren?
Een poolstijl kan alleen worden gebruikt om de zonnetijd af te lezen, al of niet gecorrigeerd voor een bepaalde lengtegraad.
Maar voor andere tijdsystemen, zoals Babylonische of antieke uren, of voor b.v. datumlijnen, is de schaduw van een enkel punt vereist.
Dat enkele punt kan de punt van de stijldriehoek zijn, maar ook een index op een andere plaats op de poolstijl zoals in de figuur hieronder is aangegeven.
De afstand van dat enkele punt tot het zonnewijzervlak wordt gnomon genoemd en is in al de figuren met G aangegeven.
Een gnomon is dus niet altijd fysiek aanwezig, net zoals een poolstijl niet fysiek aanwezig hoeft te zijn.

In de figuur hieronder is een westafwijkende verticale zonnewijzer op 52 graden noorderbreedte getekend, waarin de stijldriehoek in blauw is weergegeven. Deze stijldriehoek staat scheef op het zonnewijzervlak.
Op de stijldriehoek is een index aangebracht voor de datumlijnen in de zonnewijzer.

De stijldriehoek is nog eens vergroot apart getekend, met de onderdelen daarin weer aangeduid met de letters P, S, G en v.

Opmerking:
In het Engels wordt de term "gnomon" vaak gebruikt voor de gehele schaduwgever.
Dit sluit helaas niet meer aan bij de terminologie uit de oudheid, waar het woord gnomon gebruikt werd voor een enkele staaf waarvan het eindpunt als schaduwgevend punt diende.

Fer de Vries