Artikel van de Maand - juli 2003

ANALEMMA, dat verschrikkelijke woord

Het woord analemma zou uit de wetenschappelijke publicaties moeten verdwijnen. Het geeft alleen maar aanleiding tot misverstanden.
Dit Griekse woord betekent letterlijk: opheffing, oprichting, fundament om iets te bevestigen.

Ptolemeus, de beroemde wiskundige en astronoom, die rond 140 in Alexandrië leefde en werkte, gebruikte, in navolging van de Romeinse bouwmeester Vitruvius in de eerste eeuw v.Chr., het woord voor een ingenieuze projectie van de hemelbol op het meridiaanvlak.

De Fransman M. de Vaulezard schreef in 1640 een boekje (15 pag): Traicté ou Usage du Quadrant analematique, waarin hij de nog steeds zo genoemde analemmatische zonnewijzer beschrijft en zichzelf als uitvinder ervan vermeldt.
Dat laatste is niet waar, want in het Franse Brou was al veel vroeger zo'n zonnewijzer op het plein voor de kathedraal te vinden.
Hoe hij aan dat woord analemma komt is wat onduidelijk; wellicht omdat hij bij de constructie het analemma van Ptolemeus gebruikte.

Veertien jaar later wordt dit type zonnewijzer heel uitvoerig besproken door de Engelse astronoom Foster in zijn boek: Elliptical or Azimuthal Horologiography. Bij hem is het woord analemmatisch gelukkig verdwenen.

Omdat allerlei zonnewijzers die op de Franse Brou-zonnewijzer lijken, geconstrueerd kunnen worden door de equator op elk willekeurig vlak en in elke willekeurige richting te projecteren, zou ik dit type zonnewijzer liever equatorprojectie-zonnewijzer willen noemen.
(Zie voor een uitvoerige behandeling het Engelse artikel op deze site.)

De verwarring is nog niet ten einde, want ook de tijdvereffeningslus wordt in verschillende publicaties analemmma genoemd.

Sunrise Analemma. Bron van de foto

Onder deze unieke foto, die in de loop van één jaar 39 maal belicht is, staat: Sunrise Analemma.
In de begeleidende tekst wordt nog eens vermeld:
"Een Analemma is de 8-figuur die u krijgt als u de positie van de zon elke dag van het jaar op dezelfde tijd vastlegt."
Waar en door wie en waarom deze afbeelding van de tijdvereffeningslus analemma is gedoopt mag Joost weten ... Ik weet het niet.

Maar is deze multifoto van Anthony Ayiomamitis niet beeldschoon? Als u in het Griekse Delphi van het tempel- en monumententerrein afdaalt kijkt u zo op deze ruïne.
Ik heb twee weken in Delphi gelogeerd en ik kan u verzekeren: alles is daar de moeite waard, maar dit uitzicht is wel bijzonder mooi.

Laten we afspreken:
ANALEMMA is een projectiemethode van Ptolemeus en Vitruvius en het heeft niets te maken met de tijdvereffeningslus.

Helaas is het moeilijk om ingeburgerde woorden te veranderen. Electriciteit stroomt ook van plus naar min, ondanks dat we al o zo lang weten dat wat er dan eigenlijk stroomt (de elektronen) zich van min naar plus verplaatsen.

Hans de Rijk

Literatuur in het Bulletin van De Zonnewijzerkring:

Hans de Rijk ( Bruno Ernst),
Bulletin nr. 10, 1981, De familie van de equatorprojectie-zonnewijzers.
Bulletin nr. 11, 1982, Nog meer over equatorprojectie-zonnewijzers.

Fer de Vries,
Bulletin nr. 98.2, 1998, Rechtlijnige centrale projectie zonnewijzer voor "klokkentijd". Ontwerp van Yvon Massé, Frankrijk, 1997.